Aan het begin van de negentiende eeuw kwamen de Joodse inwoners van Delfzijl nog samen in een gehuurd huis om hun diensten te houden. De gemeenschap was klein, maar hecht, en verlangde naar een eigen ruimte om hun geloof te beleven.
Een eigen gebedshuis aan de Landstraat
In 1816 slaagden enkele leden van de Joodse Gemeente erin een pand aan de Landstraat te kopen. Dit eenvoudige huis werd verbouwd tot synagoge, en in 1831 kwam er een uitbreiding bij in de vorm van een klein schoolgebouwtje, waar de kinderen godsdienstonderwijs kregen. Tot 1842 bleef dit gebouw het centrum van Joods leven in Delfzijl.
Tijdens latere verbouwingen moesten de diensten tijdelijk worden verplaatst. Gedurende die periode werd de zogenaamde hospitaalkamer van de kleine kazerne gebruikt als noodsynagoge – een ingetogen, maar betekenisvolle plek waar de gemeenschap bijeen bleef komen.
De gift van koning Willem II
In 1842 ontving de Joodse Gemeente een bijzondere schenking van koning Willem II: de voormalige huzarenstal op de hoek van de Kerkstraat en de Oude Schans. Deze royale gift vormde het begin van een nieuw hoofdstuk. Het gebouw werd grondig verbouwd en ingericht als synagoge, met daarnaast een woning voor de onderwijzer. Achter het gebouw verrees bovendien een afzonderlijk schooltje voor de jeugd.
In de Kronijk van Delfzijl werd datzelfde jaar met trots genoteerd:
“In dit jaar ontving de Israëlitische gemeente van Z. M. den Koning ten geschenke de oude Huzarenstal, met heem en tuin, op welke plaats weldra eene Synagoge verrees, die daarop met groote plegtigheid werd ingewijd.”
De nieuwe synagoge werd daarmee een herkenbaar middelpunt van de Joodse gemeenschap in Delfzijl.
In 1853 bestond het kerkbestuur uit:
L. J. Poortje , B. J. Goldsmit en M. S. Polak
Vernieuwing 1863
Ruim twintig jaar later was het gebouw toe aan herstel. In 1863 werd de synagoge grondig gerenoveerd. Tijdens de werkzaamheden, die tien weken duurden, vonden de diensten plaats in een hulpsynagoge.
Toen de vernieuwing voltooid was, keerde de gemeente op 20 juni 1863 terug naar het vernieuwde gebedshuis. Een verslag uit die tijd beschrijft de vreugde en dankbaarheid van de gemeenschap. Dankzij bijdragen uit de eigen kring, een landelijke subsidie én steun van geloofsgenoten uit Groningen, Leeuwarden en Den Haag konden alle herstelwerkzaamheden worden uitgevoerd zoals gepland. Ook niet-Joodse inwoners van Delfzijl droegen bij met gulle donaties, wat destijds werd geprezen als een teken van verdraagzaamheid en gemeenschapszin.
“Wij hebben geene woorden genoeg om onzen dank te betuigen aan allen, die tot dit doel medegewerkt hebben. Moge de Almagtige het werk hunner liefde beloonen.”
(Weekblad voor Israëlieten, 28 juni 1863)
Herinwijding 1931
Bijna zeventig jaar later, in 1931, werd de synagoge opnieuw gerestaureerd. Op zondag 15 maart van dat jaar vond een feestelijke herinwijding plaats. Het was een plechtige bijeenkomst, bijgewoond door vertegenwoordigers van de Joodse Gemeenten uit de regio, evenals lokale bestuurders.
Op een foto uit het Nieuwsblad van het Noorden zien we leden van het kerkbestuur en genodigden, waaronder voorzitter Goldsmit, burgemeester Buiskool en mr. Levie uit Groningen. De herinwijding werd geleid door Israëlitisch leraar H. Akker uit Appingedam. Het was een dag vol trots en dankbaarheid — een laatste hoogtepunt voordat de donkere jaren van oorlog en vervolging zouden aanbreken.
De oorlogsjaren
In 1942 kwam er een einde aan het Joodse leven in Delfzijl. De Duitse bezetter gelastte dat alle Joden uit Delfzijl moesten verhuizen naar Amsterdam. Vandaaruit volgden de deportaties naar Westerbork en de vernietigingskampen. Slechts enkelen overleefden. De gemeenschap die ruim anderhalve eeuw deel had uitgemaakt van het Delfzijlster leven, werd vrijwel geheel uitgeroeid.
Het synagogegebouw verloor zijn oorspronkelijke functie. Tijdens de oorlog werd het door de bezetter in gebruik genomen — onder meer als opslagruimte voor kolen. De heilige voorwerpen, zoals de Tora-rollen en rituele voorwerpen, raakten verspreid of gingen verloren. Wat resteerde, was een leeg en stil gebouw dat zijn ziel had verloren.
Na de oorlog
Na de bevrijding keerden slechts enkele Joodse inwoners terug naar Delfzijl. Er was geen gemeenschap meer om het religieuze leven te hervatten. De synagoge werd daarom aan andere bestemmingen aangepast.
In de jaren die volgden deed het gebouw onder meer dienst als badhuis en opslagruimte. De gevel, die in 1931 nog met zorg was vernieuwd, raakte in verval. Toch bleef het silhouet herkenbaar, en bleef de herinnering aan de vroegere Joodse aanwezigheid aanwezig in het straatbeeld.
Een nieuw begin als monument
In 1992 toen het gebouw gebruikt werd door het Leger des Heils besloot de gemeente Delfzijl het pand terug te kopen. De gemeente herkende de historische waarde van het pand, en het werd aangemerkt als gemeentelijk monument.
In 2012 kwam het gebouw in bezit van de gemeente Delfzijl, die het later verkocht aan een particulier. In 2020 werd het pand grondig opgeknapt, met behoud van de karakteristieke gevel. Er werd een nieuwe bestemming gevonden: een logiesaccommodatie voor kleine groepen, gecombineerd met een expositieruimte die het verleden zichtbaar houdt.
Herinnering in glas en beeld
Vandaag de dag vertelt het gebouw zijn geschiedenis niet langer door rituele bijeenkomsten, maar via kunst en educatie. De raamexpositie “Doorkijken” nodigt voorbijgangers uit om stil te staan bij wat ooit was. Door de ramen heen zijn beelden, verhalen en namen zichtbaar — een symbolisch ‘doorkijken’ naar het verleden, waarin de Joodse gemeenschap van Delfzijl leefde, bad en uiteindelijk werd weggevoerd.
Voor het gebouw staat het monument “Licht der Zee” ter herinnering aan de weggevoerde Joden uit Delfzijl.
Archief Joodse Gemeente Delfzijl gevonden
Bij toeval is in het huis van de familie van der Ziel in de Cornelis Houtmanstraat tijdens verbouwingswerkzaamheden een deel van het archief van de Joodse Gemeente Delfzijl gevonden. Het betreft vier boeken over de periode 1916-1932. Zij werden hier verborgen door de toenmalige voorzanger David van Buuren.
Bronnen:
Eemskrant.nl
Geschiedenisbibliotheek Groningen
Joods Cultureel Kwartier
Kronijk van Delfzijl (1842)
Nieuw Israëlitisch Weekblad
Nieuwsblad van het Noorden
Reliwiki
VIA IVAK
Weekblad voor Israëlieten
Illustraties:
© Collectie Regina Philip
Nieuwsblad van het Noorden
Gepubliceerd:
31-10-2025